مطالعۀ تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی بافت محمدیۀ نایین

شهرها و سکونتگاه­های فلات ایران در پیوند و وابستگی عمیق و متقابل با منابع تأمین آب و نظام‌های حاکم بر آن‌ها شکل‌گرفته، پایدار شده و توسعه‌یافته‌اند. یکی از نمونه­های بارز پیوند همه‌جانبه سکونتگاه و قنات در حاشیه کویر مرکزی ایران و در محمدیه شکل‌گرفته است. نظامی که بر پایۀ استحصال و هدایت آب‌های زیرزمینی توسط فن‌آوری قنات به وجود آمده و امروزه نیز با تغییراتی پابرجا مانده است. در محمدیه دو گونه قنات دیده می­شود یکی قنات مزروعی که بلافاصله از مظهر وارد زمین‌های کشاورزی می­شود (قنات حَنفَش) و دیگری قنات شهری- مزروعی که بعد از مظهر وارد بافت مسکونی شده و مسیر تقسیم و بخشایش آن شامل بعضی کاربری‌های خصوصی و عمومی می­گردد. سپس قنات بعد از استفاده در بافت برای آبیاری وارد باغات و کشتخوان محمدیه می­شود. هدف از پژوهش، تحلیل نقش و تأثیرات قنات بر مؤلّفه­های ساختار کالبدی بافت محمدیه و همچنین بررسی تأثیر قنات در تغییرات ساختاریِ عناصر دسترسی به آب در مقیاس بناهای عمومی و خصوصی است. برای این منظور، از روش تحقیق توصیفی- تحلیلی بهره گرفته‌شده است و جمع‌آوری اطلاعات از طریق مطالعات کتابخانه­ای، میدانی و مصاحبۀ شفاهی است. یافته­های پژوهش حاکی از نمود تأثیرات قنات بر ساختار کالبدی محمدیه درمؤلّفه­هایی از قبیل مکان­یابی و انتخاب محل استقرار (در ارتباط با توپوگرافی و بستر طبیعی)،کلیت بافت (ارگانیک و کاملاً فشرده)، شکل‌گیری شریان‌های ارتباطی و شبکۀ معابر (تبعیت شبکه معابر از مسیر قنات و الگوی  شکل­گیری تدریجیِ ارگانیک) و شکل‌گیری فضاهای عمومی و واحدهای مسکونی است. به‌منظور استفاده از آب در مقیاس بناهای معماری، قنات محمدیه شامل شبکۀ تقسیم سازمان‌یافته‌ای است که در پیوند با نیازهای سکونتگاه شکل‌گرفته است و دربرگیرندۀ عناصر و فضاهای عمومی و خصوصی از قبیل خانه­های مسکونی، گرمابه، مرکز محله، مسجد، گذرها و غسّال­خانه می­گردد. در هر یک از این بناها تأثیر قنات بر تفاوت‌های ساختاریعناصر دسترسی به آب، در قالب طراحی جوی (زیرزمینی و روزمینی)، حوض (روباز و سرپوشیده) و «کِه» (پایاب) قابل‌بیان است.